خاستگاه جغرافیایی عرفان‌های نوظهور

براساس دسته بندی بر مبنای جغرافیا، می‌توان عرفان‌های نوظهور را با توجّه به «منشأ و یا مکان شکل‌گیری و پیدایش» به شش دسته اصلی تقسیم نمود

یکی از مسائل بسیار مهمّی که در مقدّمه پژوهش پیرامون عرفان‌های نوظهور مطرح می‌شود، بحث از دسته‌بندی این عرفان‌ها است. این مسئله از آن جهت اهمیّت دارد که علاوه بر مشخّص کردن خاستگاه نخستین و مکان پیدایش و شکل‌گیری عرفان‌های نوظهور، به بررسی هر یک از این عرفان‌ها نیز نظم خاصّی داده و وجوه تشابه آن‌ها را بیش از پیش روشن می‌کند. 

پژوهشگران در دسته‌‌بندی عرفان‌های نوظهور از شیوه‌های مختلف و متفاوتی استفاده کرده‌اند(1) که یکی از کارآمدترین این روش‌ها، استفاده از مدل جغرافیایی در تقسیم عرفان‌های نوظهور است. براساس این مدل، عرفان‌های نوظهور را با توجّه به «منشأ و یا مکان شکل‌گیری و پیدایش» می‌توان به شش دسته تقسیم نمود(2):

1.عرفان‌های هندی

یکی از مهمترین سرزمین‌هایی که از گذشته‌های دور تا کنون مرکز پیدایش عرفان‌های مختلف بوده است، سرزمین هند است. آیین‌ها و عرفان‌های به وجود آمده در این سرزمین را با توجّه به دوره پیدایش هر یک از آن‌ها می‌توان به دو دسته کلّی تقسیم کرد:
- آیین‌های باستانی که شامل «ودا»، «برهمن یا هندوئیسم»، «جین»، «بودا» و «تنتره» می‌شود.
- آیین‌های نوظهور که «یوگا»، «اشو»، «سای‌بابا»، «رام الله»، «کریشنا»، «یوگاناندا» و «دالایی‌لاما» را می‌توان به عنوان مهمترین آن‌ها نام برد. 

2.عرفان‌های امریکایی

دومین محدوده پیدایش عرفان‌های کاذب را می‌توان در قارّه آمریکا و به خصوص در آمریکای جنوبی و کشور مکزیک دانست؛ در طول تاریخ، عرفان‌های متعدد و متنوّعی در این قارّه پدید آمد که بسیاری از آن‌ها نوظهور بوده و تنها تعداد کمی از آن‌ها جزو عرفان‌های قدیمی محسوب می‌شوند. 
از میان عرفان‌های پدید آمده در قارّه امریکا می‌توان از «عرفان سرخ‌پوستی (شامل تولتک، سو و عرفان ساحری)»، «اکنکار» و «پائولو کوئیلو» به عنوان مهمترین آن‌ها نام برد که عرفان سرخ‌پوستی نسبت به اکنکار و پائولوکوئیلو قدمت بیشتری دارد.

3.عرفان‌های نشأت گرفته از آیین مسیحیّت

عرفان‌های نشأت گرفته از آیین مسیحیّت را با توجّه به دو جریانی که در زمینه تجربه عرفانی در میان بزرگان مسیحیّت وجود دارد، می‌توان به دو گروه تقسیم کرد:
- گروه نخست عرفان‌های خدا محور که در آن‌ها خداوند به عنوان وجودی متمایز از انسان معرّفی شده که با محبّت و عشق می‌توان به او رسید. این عرفان توسّط «آگوستین قدّیس» در میان مسیحیان رواج یافت.
- گروه دوّم عرفان‌هایی که مسیح محور بوده و پیروان آن خداوند، لطف و حضرت مسیح (ع) را یکسان می‌دانند. این عرفان نیز برای اوّلین بار توسّط «پولس قدّیس» در میان مسیحیان مطرح شد.

4.عرفان نشأت گرفته از آیین یهود

عرفان یهود که در زبان فارسی از آن با عنوان «عرفان قبّاله»، «عرفان قبالا» و «آیین کابالا» یاد می‌گردد، در واقع شبه عرفانی است که از ترکیب دیگر عرفان‌ها و آیین‌ها، همچون عرفان‌های مسیحیّت و یوگا و آیین زردتشتی به وجود آمده است. از همین روست که بسیاری از محقّقین بر این باور هستند که یهود اساساً عرفان ندارد.

5.عرفان‌های چینی

آیین ذن، مجموعه عرفان‌هایی است که خاستگاه آن‌ها کشور چین بوده است. تائوئیسم و کنفوسیوس را می‌توان به عنوان برجسته‌ترین عرفان‌های چینی دانست. البتّه افکار چینیان از این دو عرفان فراتر رفته است؛ به گونه‌ای که در برهه‌ای از زمان بودیسم سراسر چین را فرا گرفت و غلبه کمونیست بر این کشور، موجب به وجود آمدن تغییرات مهمّی در عرفان‌های چینی شد.

6.فراعلم و فراروانشناسی

از دیگر مواردی که به عنوان یکی از دسته‌های عرفان‌های نوظهور مطرح می‌شود، فراعلم و فرا روان‌شناسی است. فراعلم و فرا روان‌شناسی، شاخه‌ای از علم و روان‌شناسی است که در آن به مطالعه پدیده علمی و روان‌شناسی به ظاهر ماوراء الطبیعه پرداخته می‌شود. بسیاری از عرفان‌هایی که در حال حاضر از آرامش درون سخن گفته یا مدّعی ارتباط با موجودات فرا زمینی و ارواح هستند را می‌توان در همین گروه قرار داد.
با توجّه به میزان فعّالیت عرفان‌های نوظهور در ایران، در یادداشت‌های بعد ابتدا به معرّفی و بررسی عرفان‌های هندی پرداخته و سپس سایر عرفان‌های نوظهور را نیز مورد بررسی قرار خواهیم داد. (ان شاءالله)

به یاری خدا ادامه دارد..

نویسنده: محمّد حسن نجّاری
فهرست منابع:
1.برای آگاهی بیشتر پیرامون مدل‌ها و شیوه‌های مختلف دسته‌بندی عرفان‌های نوظهور ر.ک: اردشیری لاجیمی، حسن؛ سراب معنویّت (گزارشی تحلیلی از فعالیت جریان‌های معنویت‌گرای نوظهور)، (قم: اداره کلّ پژوهش‌های اسلامی، 1394، چاپ اوّل)، ص 31
2.این تقسیم‌بندی برای نخستین بار از سوی دکتر محمّد تقی فعّالی ارائه شده است (ر.ک: فعّالی، محمّد تقی؛ آفتاب و سایه‌ها، تهران عابد 90، چاپ9)

برای رفتن به قسمت قبل کلیک کنید

برای رفتن به قسمت بعد کلیک کنید

مصاف ایرانیان